Apel Inicjatywy „Nasz Rzecznik” ws proponowanych zmian w Kodeksie karnym
dot. przestępstw z nienawiści (druk sejmowy nr 876)
do Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej oraz Ministerstwa Sprawiedliwości
Szanowni Państwo,
na wstępie pragniemy wyrazić uznanie dla dotychczasowych prac nad projektem zmian w Kodeksie karnym dotyczących ścigania przestępstw z nienawiści. Dostosowanie polskiego prawa do współczesnych wyzwań, aby zapewnić skuteczną ochronę przed przemocą i dyskryminacją, jest niewątpliwie zadaniem ważnym i wymagającym.
Inicjatywa „Nasz Rzecznik”, koalicja blisko 150 organizacji społecznych współpracujących z Biurem Rzecznika Praw Obywatelskich, której celem jest wzmacnianie ochrony praw człowieka oraz monitorowanie zmian legislacyjnych pod kątem ich zgodności z zasadami demokratycznego państwa prawa, z ogromnym niepokojem przyjęła jednak informację o poprawce do art. 119 i art. 257 kk wprowadzającą wyrażenie “w związku z jej”. W praktyce może to oznaczać, że dla ścigania sprawców nie wystarczy analiza nienawistnej motywacji agresora, lecz konieczne stanie się udowodnienie przez osobę pokrzywdzoną, że rzeczywiście posiada przesłankę prawnie chronioną.
To, co wygląda niewinnie na piśmie, grozi poważnymi konsekwencjami dla życia i zdrowia wielu osób z grup wrażliwych – bardziej narażonych na przestępstwa z nienawiści – oraz ich rodzin i najbliższych. Proponowana zmiana może:
- Ograniczyć skuteczność ścigania przestępstw z nienawiści, mogąc prowadzić do sytuacji, w której osoby zaatakowane ze względu na domniemaną przynależność narodową, etniczną, rasową, polityczną, wyznaniową, bezwyznaniowościową, niepełnosprawność, wiek, płeć lub orientacją seksualną nie otrzymają ochrony prawnej, jeśli nie będą w stanie tego udowodnić m.in. ze względu na brak formalnego potwierdzenia przynależności do grupy chronionej. W niektórych przypadkach, np. ataków motywowanych różnicami światopoglądowymi czy religijnymi, takie wymogi naruszają art. 53 ust. 7 Konstytucji RP, który stwierdza, że nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania oraz art. 58, który zapewnia wolność zrzeszania się.
- Doprowadzić do wtórnej wiktymizacji osób pokrzywdzonych – konieczność udowodnienia posiadania określonej cechy i ujawnienia wrażliwych informacji na swój temat, takiej jak przynależność narodowa, etniczna, rasowa, polityczna, wyznaniowa, bezwyznaniowościowa, niepełnosprawność, wiek, płeć lub orientacja seksualna, może prowadzić do upokarzających i stresujących procedur, a w konsekwencji pogorszenia zdrowia fizycznego i psychicznego osoby pokrzywdzonej;
- Stworzyć lukę prawna w ochronie rodzin i bliskich osób należących do grup chronionych – przepisy w nowym brzmieniu mogą doprowadzić do sytuacji, w której ataki na osoby bliskie członków grup chronionych (np. dzieci, partnerów, współpracowników), rodziny wielonarodowe, rodziny z osobami z niepełnosprawnościami czy osób sojuszniczych społeczności mniejszościowych nie będą uznawane za przestępstwa z nienawiści. Tymczasem orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka jasno wskazuje, że motywacja sprawcy powinna być kluczowym elementem oceny przestępstwa, niezależnie od rzeczywistej tożsamości osoby poszkodowanej (ETPCz, sprawa Škorjanec przeciwko Chorwacji, skarga nr 25536/14);
- Zwiększyć ryzyko wzrostu bezkarności sprawców i liczbę ataków – zmiany mogą utrudnić udowodnienie nienawistnej motywacji, a tym samym prowadzić do częstszego umarzania postępowań. Ostatnie dostępne badanie przeprowadzone w 2018 roku przez Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich wykazało, że średnio tylko 5% przestępstw z nienawiści jest zgłaszanych na policję. Wprowadzenie dodatkowych barier proceduralnych może sprawić, że jeszcze więcej spraw pozostanie bez konsekwencji, co nie tylko zwiększy poczucie bezkarności wśród sprawców, ale może również prowadzić do eskalacji przemocy motywowanej nienawiścią.
- Osłabić zaufanie do instytucji państwowych i podważyć prawa obywatelskie – przestępstwa z nienawiści podważają fundamentalną zasadę równości wobec prawa, utrwalając szkodliwe narracje „my kontra oni”. Wskazują one, że wobec niektórych grup społecznych istnieje większe przyzwolenie na przemoc i dyskryminację, co prowadzi do ich marginalizacji oraz ograniczenia praw i wolności. Brak skutecznej reakcji państwa na tego typu przestępstwa nie tylko pogłębia poczucie bezkarności sprawców, ale także podważa zaufanie do instytucji publicznych. To z kolei osłabia fundamenty demokracji, sprzyja polaryzacji społecznej i może prowadzić do dalszej radykalizacji postaw, stanowiąc poważne zagrożenie dla spójności i bezpieczeństwa całego społeczeństwa.
Oprócz aspektu agresji, przestępstwa z nienawiści mają również wymiar symboliczny i wywołują efekt mrożący. Nie dotyczą wyłącznie jednostek, lecz mają szeroki wpływ na całą społeczność, przeciwko której są wymierzone. Poniżej przedstawiamy kilka przykładów, w których, w przypadku przyjęcia proponowanych zmian w Kodeksie karnym, mimo silnego nienawistnego komunikatu połączonego z przemocą, nie spotkałoby się to z odpowiednim potępieniem w postaci surowej kary. Dzieje się tak, gdy osoba pokrzywdzona istnieje jedynie w wyobrażeniu sprawcy, opartym na stereotypach – sprawca przypisuje jej cechy chronione, które w rzeczywistości nie występują. Jednak dla społeczności taki przekaz, nawet jeśli oparty na fikcyjnych przesłankach, jest odbierany jako atak na całą grupę. Podkreśla to wagę reakcji nie tylko w kontekście indywidualnym, ale także społecznym. Oto kilka przykładów:
- Sprawca zaatakował osobę, którą uznał za pochodzenia arabskiego, kierując się stereotypowym wyobrażeniem. W trakcie ataku fizycznego wykrzykiwał nienawistne hasła wobec społeczności arabskiej. Osoba zaatakowana nie miała jednak pochodzenia arabskiego – była obywatelem Hiszpanii. Komunikat sprawcy był skierowany do całej społeczności arabskiej, miał na celu wywołanie poczucia zagrożenia i wykluczenia wśród jej członków.
- Sprawca zniszczył samochód, rysując na nim przekreśloną gwiazdę Dawida, co stanowiło jasny komunikat: „Nie chcemy Żydów”. Właściciel samochodu nie był jednak osobą pochodzenia żydowskiego – natomiast jego żona i dziecko należeli do społeczności żydowskiej. Przekaz sprawcy był odczytany przez tę społeczność jako akt wrogości wobec całej grupy.
- Sojuszniczka społeczności LGBT+ wracała z uczelni, w tęczowej torbie niosła notatki z zajęć. Zaatakowała ją banda młodych ludzi, próbując wyrwać jej torbę i uznając ją samą za osobę LGBT+. Dziewczyna broniła się, więc sprawcy zaczęli ją bić i kopać, wykrzykując nienawistne hasła “LGBT do gazu!” i “p*dały do domu!” Przed skatowaniem uratowali ją przechodnie.
- Para szła ulicą, wracali razem z pracy. Sprawcy nie spodobał się fakt, że Polka trzymała się za rękę z mężczyzną z Indii – pobił ich oboje, nie tylko mężczyznę, chcąc dać im “lekcję”.
- Matka dziecka z niepełnosprawnością intelektualną mieszkająca w małej miejscowości jest celem szykan i ataków społeczności sąsiedzkiej. Sytuacja eskalowała do takiego stopnia, że jeden z mężczyzn zaczął stosować wobec matki przemoc fizyczną przy każdorazowym spotkaniu, m.in. popychając i wyprowadzając ją ze sklepu, aby nie przebywać w tym samym pomieszczeniu “co matka upośledzonego”.
W związku z powyższym, zwracamy się z apelem o ponowne przeanalizowanie i skorygowanie proponowanych zmian w Kodeksie karnym oraz rekomendujemy:
- zapewnienie reakcji prawnokarnej także w odniesieniu do tych czynów, w których osoby pokrzywdzone nie mają danej cechy (ujęcie w kk także przestępstw popełnionych przez asocjację i asumpcję);
- wprowadzenie definicji przestępstwa z nienawiści opartej o definicję opracowaną przez Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie;
- uwzględnienie w definicji przestępstwa z nienawiści, a także w przepisach zawartych w art.119 § 1 k.k., art. 256 § 1 k.k. i art. 257 k.k. niepełnosprawności, stanu zdrowia psychicznego, orientacji seksualnej, płci, tożsamości płciowej i wieku;
- zapewnienie karalności przestępstw z nienawiści na wzór występku chuligańskiego;
- objęcie ściganiem z urzędu przestępstw z nienawiści bez względu na kwalifikację prawną czynu;
- wprowadzenie mechanizmu obligatoryjnego podania wyroku do publicznej wiadomości;
- umożliwienie wykonywania praw pokrzywdzonego przestępstwem z nienawiści przez organizacje społeczne, które ujawniły przestępstwo;
- utworzenie wyspecjalizowanych komórek organizacyjnych Policji właściwych w zakresie rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw z nienawiści.
Zapewnienie skutecznej ochrony przed przestępstwami motywowanymi nienawiścią jest fundamentem demokratycznego państwa prawa. Istotne jest, aby polskie przepisy w pełni odpowiadały zarówno standardom międzynarodowym, jak i oczekiwaniom społecznym w zakresie praw człowieka i równego traktowania.
Wierzymy, że nasze propozycje pomogą skuteczniej walczyć z przestępstwami z nienawiści i sprawią, że każda osoba – niezależnie od tego, kim jest – będzie mogła czuć się w Polsce bezpieczniej.
Z wyrazami szacunku,
Anna Duniewicz, koordynatorka Inicjatywy „Nasz Rzecznik”
oraz organizacje zrzeszone w Inicjatywie „Nasz Rzecznik” i wspierające apel:
- Stowarzyszenie Inicjatywa Obywatelska Pro Civium
- Fundacja Jesteśmy Ważni
- Wielkopolski Kongres Kobiet
- Stowarzyszenie zaangażowanych odważnych kobiet SZOK
- Fundacja Inicjatywa Dom Otwarty
- Centralna Rada Romów w Polsce
- Stowarzyszenie Interwencji Prawnej
- European Fem Institute
- Green REV Institute
- Stowarzyszenie wspierające Inicjatywę “Nasz Rzecznik”
- Stowarzyszenie “Jesteśmy Razem”
- Fundacja Miasto Obywatelskie Lubartów
- Stowarzyszenie Nomada
- Fundacja Dom tam gdzie Ty
- Fundacja Autonomia
- Fundacja Juniper
- Fundacja To Proste
- Stowarzyszenie “NIGDY WIĘCEJ”
- Fundacja Autism Team
- Stowarzyszenie Łódzkie Dziewuchy Dziewuchom
- Queer Without Borders
- Stowarzyszenie Peace Ambassadors Poland
- My, Rodzice, Stowarzyszenie matek, ojców i sojuszników osób LGBTQIA
- Żydowskie Stowarzyszenie Czulent
- Konsorcjum Migracyjne
- Fundacja Centrum im. prof. Bronisława Geremka
- Fundacja Wymiany Kulturowej toTU toTAM
- Fundacja Feminoteka
- Fundacja Polonijna Rada Kobiet
- Fundacja Łodzianka
- Akcja Demokracja
- Stowarzyszenie HaKoach
