I. Interweniować u władz w pojedynczych sprawach
W Gminie Opatówek jedna z lokatorek skarżyła się na wysoką podwyżkę czynszu za zajmowany lokal o powierzchni 80 m2. Rzecznik dostrzegł problem niezgodnego z ustawą o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego, postanowienia prawa miejscowego, stanowiącego podstawę podwyżki czynszu. Po analizie uchwały Rady Gminy Opatówek z 30 listopada 2011 r., RPO zauważył, że przewidywała ona tak zwany czynsz wolny. W związku z tym RPO wystąpił do Przewodniczącego Rady Gminy Opatówek, zwracając uwagę, że jest to rozwiązanie nawiązujące do już nieistniejących przepisów. Wobec utraty mocy obowiązującej przez przepisy dotyczące tzw. czynszu regulowanego, w aktualnym stanie prawnym lokale o powierzchni przekraczającej 80 m kw. nie mają już szczególnego statusu. Stanowią element mieszkaniowego zasobu gminy. Stawka czynszu za nie powinna być ustalona na poziomie jednolitym, takim jak dla pozostałych lokali komunalnych. Co więcej, analiza uchwały wskazywała na brak dostosowywania jej do zmieniających się przepisów. Rada uwzględniła zastrzeżenia Rzecznika i w maju 2021 r. podjęła nową uchwałę w sprawie ustalenia zasad polityki czynszowej obowiązującej w mieszkaniowym zasobie Gminy Opatówek.
https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/rpo-opatowek-za-wysoki-czynsz-lokale-komunalne
II. Informować, co można zrobić w sprawie
Jeśli obywatele mają wątpliwości, czy zostali właściwie potraktowani przez nasze państwo, mogą uzyskać niezbędne informacje poprzez:
– kontakt z bezpłatną infolinią Rzecznika 800 676 676,
– uczestnictwo w spotkaniu z przedstawicielem Rzecznika, albo z samym Rzecznikiem.
Jedna z takich spraw dotyczyła ochrony środowiska i uciążliwych inwestycji. Odbyło się spotkanie RPO z mieszkańcami Lublińca, na którym mieszkańcy zgłaszali swoje uwagi odnośnie uciążliwych inwestycji. Dzięki temu również pojawiła się okazja przedstawienia sytuacji przez burmistrza i przedstawiciela starosty. Przedstawicielka Biura Rzecznika Praw Obywatelskich poinformowała mieszkańców, że Burmistrz jest najbliżej, ale trzeba wiedzieć, że niestety w naszym kraju decyzje dotyczące inwestycji często są podzielone między różne instytucje, a tym samym i podzielona odpowiedzialność. To, co może zrobić RPO w tej sprawie, to zwrócić się z pytaniami do wszystkich właściwych. Przypomniała również, że mieszkańcy sami mogą to zrobić. Natomiast pojawiające się sprawy środowiskowe są o tyle trudne, że odpowiedzialność za decyzje jest rozczłonkowana. Mieszkańcy zostali poinformowani, że Urząd RPO może przypilnować i skoordynować cały proces. Natomiast to, co mogą zrobić mieszkańcy, to składać skargi do RPO, zgłaszać na Policję nocne hałasy, samochody, z których wysypuje się szkło. Jak powiedział Dyr. Łukasz Kosiedowski, BRPO: – Macie Państwo „twarde dowody” na uciążliwości? Do skutecznego przeprowadzenia muszą być właśnie dowody: dokumenty – zgłoszenia, maile, wszystko, co można pokazać w sądzie. Co pokaże skalę problemu – nie wystarczą opowieści, najbardziej wiarygodne. I to pozostaje po stronie mieszkańców.
III. Pomoc w sądzie
Rzecznik Praw Obywatelskich nie zastąpi adwokata. Ma jednak takie uprawnienia, których nie posiadają inne instytucje. Dotyczy to zarówno spraw cywilnych, jak i administracyjnych. RPO może zapytać o stan sprawy (np. o przewlekłość postępowania, długotrwałe stosowanie tymczasowego aresztowania). Rzecznik może również przyłączyć się do sprawy i przedstawić sądowi argumenty, które mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia. „Rzecznik robi to w sprawach, które dotyczą szczególnie ważnych naruszeń praw człowieka (np. w sprawach osób z niepełnosprawnościami, sporów z urzędami skarbowymi, reprywatyzacji, leków na choroby rzadkie, Puszczy Białowieskiej), albo złożonego problemu prawnego. Jeśli zdecyduje się przystąpić do sprawy w sądzie po stronie obywatela (w sądzie powszechnym, administracyjnym, Trybunale Konstytucyjnym w sprawie skargi konstytucyjnej obywatela) – STAJE się stroną postępowania. Może więc składać przed sądem wnioski, ma też wgląd w akta.
W przypadku zakończonych prawomocnie wyroków w sprawach cywilnych i administracyjnych, które dotyczą konstytucyjnych praw i wolności, RPO może złożyć skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego albo do NSA. Taka skarga MUSI być rozpatrzona.
W przypadku spraw karnych (człowiek kontra prokurator i sąd), kiedy zapadnie wyrok prawomocny, RPO może złożyć kasację do Sądu Najwyższego. Taką kasację Sąd Najwyższy MUSI rozpatrzyć (choć może odrzucić argumenty RPO).
Przykładem takich spraw są sprawy „frankowe”. W tym konkretnym przypadku sprawa dotyczyła możliwości wysuwania przez banki roszczeń np. wynagrodzenia za korzystanie z udostępnionego w ramach kredytu kapitału w przypadku unieważnienia umowy „frankowej”. W tej sprawie Sąd skierował pytanie prejudycjalne do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. W podobnych sprawach RPO wnioskował o skierowanie tych pytań przez sądy rozpoznające podobne sprawy.
W przypadku spraw administracyjnych RPO może występować z wnioskami do NSA o wykładnię przepisów. Na przykład podatkowej definicji budynku.
https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/nsa-podatek-definicja-budynek-rpo
W sprawie karnej RPO może wystąpić do Sądu Najwyższego, aby zbadał sprawę i rozstrzygnął, czy wyrok jest słuszny. W ostatnim czasie wiele z tych spraw dotyczyło obostrzeń: grzywien za brak maseczki, czy złamania zakazu przemieszczania się. Jedna z takich spraw dotyczyła wykładni pojęcia „przeważającej działalności gospodarczej”, w związku z ukaraniem lokalnego przedsiębiorcy za handel w niedzielę.
https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/rpo-sn-kasacja-kara-handel-w-niedziele
W przypadku spraw z ostatnich 20 lat RPO może wnieść skargę nadzwyczajną do Sądu Najwyższego (może to zrobić tylko on i Prokurator Generalny), a SN MUSI sprawą się zająć.”
Jedna z takich skarg dotyczyła sytuacji, w której matka pozwała w procesie cywilnym mężczyznę o ustalenie ojcostwa. Nie był on świadomy o toczącym się postępowaniu, natomiast sąd uwzględnił twierdzenie matki, uznał, że jest to ojciec dziecka, zasądził alimenty i wobec braku apelacji orzeczenie się uprawomocniło. Sąd nie zbadał ani sytuacji majątkowej i zarobkowej, ani tym bardziej nie zweryfikował faktycznego ojcostwa. Jak podnosił RPO „Sąd rozpoznał sprawę zgodnie z przepisami procedury cywilnej, ale mimo to zapadło rozstrzygnięcie, które narusza konstytucyjne prawa obywatela. Podstawę skargi stanowią wyłącznie zarzuty dotyczące naruszenia praw obywatelskich określonych w Konstytucji.” Sąd Najwyższy uwzględnił skargę RPO i zwrócił Sądowi Rejonowemu do rozpoznania.
IV. Interwencje w sprawie zmiany przepisów/ Wystąpienie generalne
Rzecznik Praw Obywatelskich nie składa projektów ustaw. Może jednak – na podstawie wpływających od obywateli wniosków – zwracać się do władz o dokonanie koniecznych zmian w prawie. Jeśli sprawy są skomplikowane, Rzecznik oprócz pisma dołącza również analizę przyjętej argumentacji prawnej, przyjętej przez polskie i europejskie sądy. Jednym z takich wystąpień było stanowisko w odniesieniu do planowanych zmian w systemie przeciwdziałania i zwalczania przemocy domowej z prośbą o odpowiednie uwzględnienie. Na przykład „rekomendacja opracowania kompleksowej strategii przeciwdziałania przemocy ze względu na płeć, odnoszącej się do wszystkich jej przejawów w sferze publicznej i prywatnej oraz uwzględniającej specyficzne uwarunkowania różnych grup kobiet (kobiet z niepełnosprawnościami, starszych, migrantek) i odpowiednie jej odzwierciedlenie w przepisach.” RPO zwracał uwagę na brak uwzględniania perspektywy płci w podejściu do przemocy domowej.
https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/rpo-przemoc-domowa-wobec-kobiet-zwalczanie-ocena
Innym z takich wystąpień było to dotyczące wykluczenia transportowego. „Wykluczenie transportowe mieszkańców mniejszych miejscowości to jeden z najczęściej podnoszonych problemów podczas spotkań regionalnych Rzecznika Praw Obywatelskich w całej Polsce od 2015 r. W związku z tym, że Komisja Europejska przedstawiła długoterminową wizję dla obszarów wiejskich UE, Rzecznik wystąpił do Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Brak publicznych połączeń sprawia, że uwięzieni w domach pozostają seniorzy, osoby z niepełnosprawnościami i ich opiekunowie, a dzieci mają ograniczony dostęp do edukacji. Wykluczenie transportowe jest zatem faktyczną przeszkodą w realizacji konstytucyjnych praw i wolności obywatelskich. Funkcjonujące przepisy nie określają praw obywatela. Oznacza to, że są sformułowane w zakresie zasad polityki, a nie uprawnień, stąd nie mogą być podstawą indywidualnego dochodzenia roszczeń. 18 lipca 2019 r. weszła w życie ustawa o Funduszu rozwoju przewozów autobusowych o charakterze użyteczności publicznej. Mimo to liczba skarg wpływających do RPO wskazuje, że problem wykluczenia komunikacyjnego nie został rozwiązany. Natomiast z odpowiedzi Ministerstwa Infrastruktury wynika, że „resort infrastruktury prowadzi prace nad nowelizacją ustawy o publicznym transporcie zbiorowym oraz niektórych innych ustaw, w tym ustawy o Funduszu rozwoju przewozów autobusowych o charakterze użyteczności publicznej”.
V. Interwencja w Trybunale Konstytucyjnym
Nie zawsze wszystkie skutki wprowadzanych przepisów da się przewidzieć. Zwłaszcza, jeśli w grę wchodzą na raz różne wartości i prawa, które gwarantuje Konstytucja RP. Na przykład prawo do swobody działalności gospodarczej i prawo do ochrony środowiska. „Tu trzeba się odwołać do sądu dla ustaw – czyli do Trybunału Konstytucyjnego, który może ocenić, czy dana ustawa nie stoi w sprzeczności z Konstytucją. Jeśli zatem Rzecznik, na podstawie skarg od obywateli albo własnej analizy, nabierze podejrzenia, że dane przepisy mogą być sprzeczne z Konstytucją, a Trybunał Konstytucyjny może je rozstrzygnąć na korzyść obywateli, to składa wniosek do Trybunału Konstytucyjnego. Może też przystąpić do sprawy obywatela, który złożył w Trybunale skargę konstytucyjną.”
Jedną z takich spraw było przystąpienie RPO do sprawy z wniosku premiera Mateusza Morawieckiego (K 3/21) 13 lipca 2021 r. Pełny skład Trybunału Konstytucyjnego orzekł niejednogłośnie na wniosek premiera o niekonstytucyjności traktatów europejskich.
https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/tk-stwierdzil-niekonstytucyjnosc-traktatow-europejskich
Inną z takich spraw było przystąpienie do skargi konstytucyjnej obywatelki na zasady kontaktów telefonicznych osoby aresztowanej z najbliższymi. RPO wniósł o uznanie kwestionowanych przepisów rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 grudnia 2016 r. za niekonstytucyjne. Tylko bowiem w ustawie można ograniczyć krąg osób, z którymi aresztowany może się kontaktować. Niestety, mimo wystąpień do Ministra Sprawiedliwości-Prokuratora Generalnego już w 2017 r. stan prawny w tym zakresie nie został uregulowany. „RPO Marcin Wiącek zgłosił udział w tym postępowaniu TK (sygn. akt SK 48/21). Wniósł o stwierdzenie, że przepis § 25 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 grudnia 2016 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania tymczasowego aresztowania jest niezgodny z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z art. 2 w związku z art. 92 ust. 1 Konstytucji.”
https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/rpo-tk-przylaczenie-zasady-telefonowania-areszt-bliscy
VI. Zapobieganie torturom i okrucieństwu wobec pozbawionych wolności
„Miejscami pozbawienia wolności – poza zakładami karnymi i aresztami śledczymi – są także posterunki policji (np. izby wytrzeźwień, policyjne izby dziecka), zakłady poprawcze i młodzieżowe ośrodki wychowawcze, szpitale psychiatryczne (jeżeli pacjent jest tam skierowany decyzją sądu i z własnej woli stamtąd wyjść nie może) czy domy pomocy społecznej (jeżeli nie można go samemu opuścić, to DPS staje się dla takiej osoby miejscem pozbawienia wolności). Rzecznik ma obowiązek dbać o to, by niczyje prawa w tych miejscach nie zostały naruszone. Polega to nie tylko na reagowaniu na skargi, ale przede wszystkim na prewencyjnym (niezapowiedzianym i bardzo dogłębnym) sprawdzaniu takich miejsc, rozmawianiu z przebywającymi tam osobami, analizowaniu dotyczącej ich dokumentacji. Podstawą do działania RPO jest w tym przypadku Konwencja ONZ o zakazie tortur, którą Polska ratyfikowała, a Sejm zlecił Rzecznikowi, by przeciwdziałał torturom. Zajmuje się tym specjalny zespół w Biurze RPO – Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur”.
Są to, między innymi wizytacje, dokonywane we wspomnianych miejscach. „W dniu 29 lipca 2021 r. przedstawiciele Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur (KMPT) wizytowali Pomieszczenie dla Osób Zatrzymanych lub Doprowadzonych do Wytrzeźwienia (PdOZ) zlokalizowane na terenie Komendy Powiatowej Policji w Garwolinie. Celem wizytacji było sprawdzenie traktowania i warunków detencji osób zatrzymanych przez Policję oraz rekomendowanie rozwiązań, które wzmocnią ich ochronę przed ryzykiem tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania oraz karania”. https://bip.brpo.gov.pl/pl/kmpt/wizytacja-kmpt-w-pomieszczeniach-dla-osob-zatrzymanych-lub-doprowadzonych-do-wytrzezwienia
VII. Interwencja w sprawie więźniów
„RPO ma obowiązek badać sytuację osób pozbawionych wolności i sprawdzać zasadność ich skarg. Demokratyczne społeczeństwo musi karać tych, którzy łamią przyjęte wspólnie zasady. Nie może tego jednak robić w sposób przekraczający cywilizowane normy. Wszyscy też musimy pamiętać, że większość osób pozbawionych wolności za czyny sprzeczne z prawem opuści kiedyś więzienia – to, jak tam byli traktowani, zdecyduje o tym, jak odnajdą się na wolności.” https://bip.brpo.gov.pl/content/interwencja-w-sprawie-wiezniow
VIII. Konsultacje z ekspertami
„Często rozwiązanie konkretnego problemu społecznego nie polega po prostu na zaproponowaniu zmian prawa. Potrzebna jest współpraca, wymiana doświadczeń, szukanie dobrych pomysłów. Temu służą spotkania i konferencje z ekspertami. Przykłady? Debaty o smogu, o opiece nad chorymi na Alzheimera, o kredytach „frankowych”, o problemach z zakresu prawa karnego, o problemach rodzin i dzieci”. https://bip.brpo.gov.pl/content/konsultacje-z-ekspertami
IX. Przedstawianie spraw obywateli w mediach
„O ważnych dla ludzi sprawach Rzecznik może publicznie opowiedzieć, przedstawić problem, opowiedzieć o sposobach jego rozwiązywania. W demokratycznym społeczeństwie to ważna rzecz – nie wszystko zależy bowiem od władz. Wiele możemy załatwić sami, ale musimy wiedzieć o tym, że coś jest do zrobienia.” https://bip.brpo.gov.pl/content/przedstawianie-spraw-obywateli-w-mediach
X. Edukacja o prawach człowieka
Rzecznik Praw Obywatelskich uznaje, że ważne jest, by o prawach zapisanych w Konstytucji uczyć się przez całe życie. Chodzi nie tylko o ich znajomość, ale również o umiejętność ich wykorzystania. Dlatego RPO może podejmować działania edukacyjne. Temu służyła np. Konferencja w biurze RPO pt. Kolizje między prawem właściciela a prawami zwierząt i uprawnieniami tych, którzy je ratują. https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/RPO-prawa-zwierzat-konferencja
Jako przykład można również wskazać debatę w ramach warsztatów ASP na Pol’and’Rock Festiwal: Jak zwalczyć opór państw w działaniu na rzecz ochrony środowiska. https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/ochrona-srodowiska-rpo-debata-warsztaty-asp-polandrock „Rzecznik zobowiązany jest do publikowania informacji o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka. Publikuje też informacje o stanie przestrzegania zasady równego traktowania oraz o stanie przestrzegania praw osób pozbawionych wolności. Publikacje RPO dotyczą też innych spraw ważnych dla ludzi i specjalistycznych zagadnień prawnych. Są dostępne przede wszystkim w wersji elektronicznej (na komputerze)”. https://bip.brpo.gov.pl/content/dzielenie-sie-wiedza
XI. Nagradzanie wyjątkowych ludzi
„Rzecznik wyróżniania osoby szczególnie oddane idei praw człowieka. Często są to osoby znane tylko lokalnie, tym większe ich zasługi i znaczenie ich pracy.” Jedną z tegorocznych (2021) laureatek jest dr Monika Zima-Parjaszewska, prezeska Polskiego Stowarzyszenia na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną, uhonorowana Nagrodą RPO im. Macieja Lisa. https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/monika-zima-parjaszewska-laureatka-nagrody-rpo-im-macieja-lisa-dla-zaangazowanych-w-ochrone
*Wszystkie cytaty pochodzą ze strony internetowej Rzecznika Praw Obywatelskich, https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/rzecznik-i-biuro
