Postulaty Inicjatywy „Nasz Rzecznik” na polską prezydencję w Radzie Unii Europejskiej

Anna Duniewicz, Anna Spurek

Jak nie zmarnować polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej, zadbać o przestrzeganie naszych praw i odważnie zmieniać rzeczywistość? Jeszcze przed Świętami do skrzynki Premiera Donalda Tuska dotarł pakiet dziesięciu postulatów na polską prezydencję, wypracowanych przez zespoły Inicjatywy „Nasz Rzecznik” przy eksperckim wsparciu Anny Spurek. Przedstawicielki i przedstawiciele naszych zespołów prezentowali je na listopadowym Zlocie obrończyń i obrońców praw człowieka ’24.

Udostępniamy list do Premiera Donalda Tuska, zawierający rekomendacje Inicjatywy „Nasz Rzecznik” na polską prezydencję. Z życzeniami dla nas wszystkich, by 2025 rok był rokiem przełomów, oczekiwanych zmian i realizacji ważnych postulatów.

Warszawa, dn. 19 grudnia 2024 r.

Szanowny Pan Donald Tusk

Prezes Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej

Szanowny Panie Premierze,

w imieniu Inicjatywy Nasz Rzecznik, która skupia 144 organizacje pozarządowe działające na rzecz ochrony praw człowieka i budowania społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, zwracamy się do Pana w kontekście nadchodzącej Prezydencji Polski w Radzie Unii Europejskiej w 2025 roku. To wyjątkowe wydarzenie jest nie tylko okazją do zaprezentowania naszego kraju jako lidera europejskiej solidarności, ale także zobowiązaniem do wzmocnienia i realizacji fundamentalnych wartości UE, takich jak poszanowanie praw człowieka, demokracja, równość i rządy prawa.

Podczas niedawnego warszawskiego Zlotu Obrońców i Obrończyń Praw Człowieka ‘24 zastanawialiśmy się nad hasłami, które powinny być drogowskazem dla Prezydencji Polski. Wskazywane przez rząd bezpieczeństwo musi być częścią wartości, które tworzą nasze społeczeństwo i stanowią fundament naszej wspólnej przyszłości. Słowa takie jak ambicja, odwaga, wspólnota, odpowiedzialność, równość, inkluzja, różnorodność, podmiotowość, dialog oraz partycypacja są kluczowe w tworzeniu Europy, która jest silna, sprawiedliwa
i otwarta na wyzwania współczesnego świata. Apelujemy o to, by te wartości stały się sednem naszych działań w ramach Prezydencji, nie tylko w kontekście polityki europejskiej, ale także w codziennym kształtowaniu społeczeństwa.

W tym duchu przedstawiamy postulaty i rekomendacje dziesięciu zespołów eksperckich działających w ramach Inicjatywy, które – w naszej ocenie – powinny znaleźć się w programie i działaniach Prezydencji Polski w Radzie Unii Europejskiej.

Apelujemy, aby Polska:

Wzmocniła transparentność i partycypację obywatelską, co pozwoli na budowanie silnych lokalnych wspólnot opartych na zaufaniu.
Priorytetowo traktowała odbudowę przyrody jako fundament zrównoważonego rozwoju, angażując obywateli i obywatelki w decyzje środowiskowe.
Promowała edukację włączającą, uwzględniając neuroróżnorodność i potrzeby osób z niepełnosprawnościami, w celu zapewnienia pełnej równości i integracji.
Zagwarantowała prawo osób z niepełnosprawnościami do asystencji osobistej, równość w dostępie do ochrony zdrowia oraz wsparcie niezależnego życia, w tym przez rozwój mieszkalnictwa wspomaganego.
Wspierała pełne wdrożenie unijnej Strategii na rzecz równości osób LGBTIQ
i wprowadzenie Europejskiego Certyfikatu Rodzicielstwa, by zapewnić dzieciom z tęczowych rodzin pełne prawa we wszystkich krajach UE.
Zajęła się ochroną praw osób uchodźczych i osób w kryzysie migracji, zapewniając im dostęp do azylu i wsparcia, zgodnie z międzynarodowymi zobowiązaniami Polski.
Zabezpieczyła przestrzeń obywatelską, sprzeciwiając się regulacjom, które mogą ograniczać niezależność organizacji pozarządowych i wolność działalności publicznej.

SZCZEGÓŁOWE POSTULATY

I Transparentność i partycypacja obywatelska w samorządach fundamentem budowania zaufania i wspólnoty

Brak skutecznych mechanizmów kontrolnych oraz transparentności działań radnych, takich jak obowiązek składania sprawozdań czy dostępność kontaktu, powoduje kryzys zaufania obywateli i obywatelek do samorządu. Ograniczona partycypacja społeczna i utrudnienia
w dostępie do informacji prowadzą do marginalizacji mieszkańców i mieszkanek w procesie podejmowania decyzji i budowania lokalnej wspólnoty.

Nasze postulaty

Na poziomie krajowym pilne wprowadzenie obowiązku publikacji rocznych sprawozdań z działalności radnych, organizowania regularnych dyżurów dostępnych dla mieszkańców oraz udostępnienia kontaktów do radnych w Biuletynie Informacji Publicznej.

Na poziomie UE wypracowanie standardów partycypacji w samorządach oraz stworzenie „Karty Samorządowca/ Samorządowczyni” na poziomie europejskim, która zagwarantuje transparentność, aktywizację mieszkańców i mieszkanek i realne wdrożenie zasad demokratycznych.

II Odbudowa przyrody i zaangażowanie społeczeństwa fundamentem zrównoważonego rozwoju

Stan zasobów przyrodniczych w Polsce i Unii Europejskiej jest niezadowalający, co zagraża zdrowiu publicznemu, bezpieczeństwu żywnościowemu oraz wielu sektorom gospodarki zależnym od naturalnych zasobów, takim jak rolnictwo, leśnictwo czy turystyka. Odbudowa
i ochrona przyrody są kluczowe dla zapewnienia długoterminowego dobrostanu społeczeństw.

Nasze postulaty
Wprowadzenie skutecznych działań na rzecz odbudowy zasobów przyrodniczych poprzez zwiększenie świadomości społecznej o kryzysie klimatycznym i różnorodności biologicznej, a także zapewnienie aktywnego udziału obywateli i obywatelek w podejmowaniu decyzji dotyczących stanu środowiska.

Konieczne jest nadanie krajom członkowskim jasnych wytycznych w zakresie osiągania ambitnych celów odbudowy przyrody, w zgodzie z Rozporządzeniem o odbudowie zasobów przyrodniczych (Nature Restoration Law).

III Edukacja włączająca i wspierająca neuroróżnorodność fundamentem równości i integracji

Osoby neuroróżnorodne w Polsce i Unii Europejskiej napotykają liczne bariery w dostępie do edukacji i integracji społecznej, co prowadzi do poważnych problemów zdrowotnych, w tym depresji, lęków oraz prób samobójczych. Brak odpowiedniego wsparcia w systemie edukacyjnym, w tym niedostosowanie programów nauczania oraz brak edukacji dotyczącej różnorodności i włączania osób z niepełnosprawnościami, pogłębia marginalizację tej grupy.

Nasze postulaty

Wprowadzenie do podstawy programowej szkół zajęć z zakresu edukacji antydyskryminacyjnej, antyprzemocowej i zdrowia psychicznego, szczególnie uwzględniających potrzeby osób w spektrum autyzmu. Ponadto, konieczne jest wdrożenie programów wsparcia dla samorzeczników i samorzeczniczek oraz promowanie edukacji włączającej na poziomie europejskim, w tym zainicjowanie ustanowienia roku 2026 rokiem edukacji włączającej.

IV Asystencja osobista dla osób z niepełnosprawnościami fundamentem prawa
do niezależnego życia

Brak ustawowego zagwarantowania asystencji osobistej w Polsce powoduje nierówności
w dostępie do wsparcia osób z niepełnosprawnościami, szczególnie tych wymagających intensywnej opieki lub znajdujących się w sytuacjach kryzysowych. W chwili obecnej system wsparcia jest niewystarczający, a osoby z niepełnosprawnościami oraz osoby opiekuńcze często borykają się z brakiem odpowiednich usług, co ogranicza ich szanse na niezależne życie.

Nasze postulaty

Asystencja osobista dla osób z niepełnosprawnościami jako prawo podmiotowe gwarantowane ustawą.

Postulujemy ustawowe zagwarantowanie asystencji osobistej w wymiarze dostosowanym do realnych potrzeb osoby z niepełnosprawnością, także w formie asystencji interwencyjnej (np. w przypadku nagłej hospitalizacji opiekuna/nki). Należy objąć wsparciem asystenckim osoby wymagające intensywnego, specjalistycznego wsparcia oraz niepełnoletnie osoby
z niepełnosprawnościami, by jak najwcześniej stworzyć im szansę możliwie niezależnego życia. Asystencja osobista, oparta na rzetelnej diagnozie skali potrzeb, powinna być zadaniem obowiązkowym jednostek samorządu terytorialnego finansowanym z budżetu centralnego. Powinna być uwzględniona w ramach polityki UE, szczególnie w kontekście Europejskiej Strategii na rzecz Niepełnosprawności 2021-2030.

V Monitorowanie wdrażania unijnej dyrektywy antyprzemocowej podstawą ochrony bezpieczeństwa kobiet

Przemoc wobec kobiet w Unii Europejskiej jest bardzo poważnym problemem, z alarmującymi danymi wskazującymi na wysoką częstość występowania przemocy fizycznej, seksualnej oraz domowej. Pomimo że Unia Europejska przyjęła Dyrektywę w sprawie zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, istnieje ryzyko opóźnień w jej implementacji, co
w praktyce przekłada się na brak odpowiedniego wsparcia dla kobiet doświadczających przemocy. Przemoc wobec kobiet jest problemem wymagającym natychmiastowych działań.

Nasze postulaty

Postulujemy utworzenie mechanizmu monitorowania procesu wdrażania Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2024/1385 w sprawie zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej. Taki mechanizm zapewni, że państwa członkowskie nie będą zwlekać z implementacją przepisów, a rządy będą odpowiedzialne za szybkie i skuteczne wprowadzenie zmian, mających na celu lepsze wsparcie kobiet doświadczających przemocy.

VI Równość w dostępie do opieki zdrowotnej – zagwarantowanie realnego dostępu do usług zdrowotnych pacjent(k)om niewspółpracującym

Osoby z niepełnosprawnościami, w tym osoby z niepełnosprawnościami poznawczymi,
w spektrum autyzmu, niewerbalne, z ograniczeniami w komunikacji oraz z chorobami otępiennymi, często napotykają na poważne bariery w dostępie do usług zdrowotnych. Wiele z tych osób, z powodu trudności w komunikacji i współpracy, nie ma zapewnionego dostępu do odpowiedniej opieki medycznej. Zwlekanie przez długie lata z przeprowadzeniem odpowiednich badań profilaktycznych prowadzi do późnych diagnoz i zaawansowanych stadiów chorób, które mogłyby być wykryte wcześniej.

Nasze postulaty

Zagwarantowanie realnego dostępu do usług zdrowotnych pacjent(k)om niewspółpracującym. Należy opracować system, który umożliwi skorzystanie z pomocy lekarskiej w sposób dostosowany do ich indywidualnych potrzeb, a także zapewnić im odpowiednie wsparcie
w komunikacji z personelem medycznym. Postulujemy wprowadzenie corocznego pakietu badań profilaktycznych dla osób z niepełnosprawnościami. Takie badania powinny być dostępne przynajmniej raz w roku, aby zapobiec pogłębianiu się chorób. Ważne jest opracowanie i wdrożenie procedur postępowania z pacjentami i pacjentkami niewspółpracującymi i zapewnienie wsparcia przeszkolonego personelu medycznego.

VII Wdrożenie Strategii na rzecz równości osób LGBTIQ i wprowadzenie Europejskiego Certyfikatu Rodzicielstwa

Unijna Strategia na rzecz równości osób LGBTIQ na lata 2020–2025, choć zaprezentowana przez Komisję Europejską w 2020 roku, nie została dostatecznie wdrożona. Z danych Agencji Praw Podstawowych UE wynika, że osoby LGBT+ wciąż doświadczają wysokiego poziomu dyskryminacji i nękania, a Polska wciąż zajmuje ostatnie miejsce w UE pod względem ochrony praw tej grupy. Dodatkowo dzieci z tęczowych rodzin nie mają jednolitych praw w UE, a brak odpowiednich regulacji prawnych w różnych państwach członkowskich skutkuje ich narażeniem na niepewność prawną.

Nasze postulaty

Polska, sprawując Prezydencję w Radzie UE, powinna priorytetowo zająć się pełnym wdrożeniem zapisów Strategii na rzecz równości osób LGBTIQ, w tym podejmowaniem działań legislacyjnych na poziomie całej Unii, mających na celu eliminację dyskryminacji oraz ochronę osób LGBT+ przed przemocą i nękaniem. Ważnym krokiem jest przedłużenie
i wzmocnienie zapisów Strategii na kolejne lata, by w pełni odpowiedzieć na potrzeby osób LGBTIQ w Unii Europejskiej, w tym poprzez tworzenie społeczeństw bardziej inkluzywnych. W celu ujednolicenia sytuacji prawnej dzieci z tęczowych rodzin, Polska powinna popierać prace legislacyjne nad wprowadzeniem Europejskiego Certyfikatu Rodzicielstwa. Dzięki temu dzieci będą miały zapewnione równe prawa we wszystkich krajach członkowskich, co wpłynie na ich bezpieczeństwo oraz stabilność praw rodziców w zakresie opieki, edukacji i zdrowia.

VIII Ochrona praw człowieka, migracja i bezpieczeństwo

Dwa i pół roku po rozpoczęciu inwazji Rosji na Ukrainę, sytuacja uchodźców i uchodźczyń
z Ukrainy, szczególnie dzieci i osób z grup wrażliwych, jest coraz trudniejsza. Zmiany
w polskim prawie, takie jak nowelizacja ustawy o świadczeniu 800+ czy cofnięcie pomocy 40+, prowadzą do wzrostu kryzysu bezdomności wśród osób uchodźczych. Niehumanitarne traktowanie migrantów na granicy polsko-białoruskiej, w tym pushbacki i ograniczenie dostępu do pomocy humanitarnej, stanowi naruszenie praw człowieka. Strategia migracyjna rządu, która nie uwzględnia opinii organizacji eksperckich, zapowiada zawieszenie prawa do azylu, co jest niezgodne z międzynarodowymi zobowiązaniami Polski.

Nasze postulaty

Zapewnienie ochrony praw osobom uchodźczym i w kryzysie migracji. Polska powinna zadbać o przestrzeganie prawa do azylu, zgodnie z Konwencją Genewską, Konstytucją RP i prawem międzynarodowym. Zawieszenie prawa do azylu w czasie rosnących napięć geopolitycznych może prowadzić do destabilizacji i niepewności na granicach. Apelujemy o zaprzestanie pushbacków i umożliwienie organizacjom humanitarnym dostępu do strefy granicznej. Wszystkie działania muszą być zgodne z zasadami praworządności i ochrony praw człowieka. Postulujemy o faktyczne zaangażowanie organizacji pozarządowych, posiadających wiedzę ekspercką, w proces projektowania polityki migracyjnej na poziomie krajowym i unijnym. Polska powinna wspierać przyjęcie działań przeciwdziałających rasizmowi w Unii Europejskiej, aby zwalczać strukturalne nierówności oraz wykluczenie osób z mniejszości. Powinna też skutecznie apelować w Radzie UE o dalsze wsparcie dla Ukrainy, zapewniając jej aktywny głos w procesach decyzyjnych. Bezpieczeństwo Ukrainy jest kluczowe dla bezpieczeństwa całej Europy.

IX Ochrona przestrzeni obywatelskiej w świetle proponowanej dyrektywy Komisji Europejskiej

Proponowana dyrektywa Komisji Europejskiej z dnia 12 grudnia 2023 roku, która ma na celu wprowadzenie wspólnych standardów przejrzystości i rozliczalności w odniesieniu do działań w zakresie reprezentacji interesów prowadzonych przez organizacje społeczne na rynku wewnętrznym UE, wiąże się z ryzykiem ograniczenia przestrzeni obywatelskiej. Dyrektywa nakładałaby na organizacje obowiązek ujawniania źródeł finansowania ze środków spoza UE i EOG oraz konieczność wpisania się do rejestru organizacji reprezentujących interesy państw trzecich. Tego rodzaju regulacje mogą prowadzić do stygmatyzacji organizacji społecznych, szczególnie tych, które otrzymują wsparcie od międzynarodowych darczyńców, a także mogą negatywnie wpłynąć na ich działalność, w tym na dostępność środków i chęć współpracy.

Nasze postulaty

Apelujemy o wstrzymanie prac nad dyrektywą, która w swoim obecnym brzmieniu stwarza zagrożenie dla wolności organizacji pozarządowych i przestrzeni obywatelskiej w UE. Należy unikać wprowadzania regulacji, które mogą prowadzić do stygmatyzacji organizacji społeczeństwa obywatelskiego. Jeżeli prace nad dyrektywą będą kontynuowane, należy wprowadzić wyraźne rozróżnienie pomiędzy działalnością lobbingową a udziałem organizacji w obywatelskich procesach decyzyjnych. Prawo UE powinno chronić możliwość angażowania się organizacji w dialogu obywatelskim oraz wspierać ich udział w debacie publicznej.

Unijne prawo musi zapewniać przestrzeń dla organizacji obywatelskich, chronić wolność wypowiedzi, zrzeszania się oraz uczestnictwa w demokratycznym procesie. Dyrektywa nie powinna w żaden sposób ograniczać tych fundamentalnych praw. Należy zadbać, by organizacje społeczne mogły działać w sposób niezależny, nie będąc zmuszone do ujawniania swojego finansowania, jeśli nie jest to uzasadnione w kontekście ich działalności. Dyrektywa nie powinna zniechęcać organizacji do współpracy z międzynarodowymi darczyńcami, którzy wspierają demokratyczne i humanitarne inicjatywy w UE.

X Mieszkalnictwo wspomagane dla osób z niepełnosprawnościami jako klucz
do niezależnego życia

Osoby z niepełnosprawnościami, zwłaszcza z niepełnosprawnością intelektualną, odmiennością neurorozwojową, niepełnosprawnościami sprzężonymi i w kryzysie zdrowia psychicznego napotykają na największe trudności w dostępie do warunków mieszkaniowych, które umożliwiłyby im niezależne życie w środowisku lokalnym. W Polsce brakuje mieszkań wspomaganych, a obecny system pomocy społecznej w żaden sposób nie rozwiązuje tego problemu. Większość dorosłych osób z niepełnosprawnościami mieszka w domach rodzinnych, a po śmierci rodziców lub w razie ich choroby trafiają do domów pomocy społecznej, bez wpływu na wybór miejsca i warunków życia.

Nasze postulaty

Należy uznać prawo do mieszkania ze wsparciem za podstawowe prawo człowieka, a nie element pomocy społecznej. Kluczowe jest uchwalenie krajowej ustawy o mieszkalnictwie wspomaganym dla osób z niepełnosprawnościami, uwzględniającej różnorodne
i komplementarne formy mieszkań dostosowanych do potrzeb, z trwałym, finansowanym przez państwo wsparciem domowym.

Aby umożliwić osobom z niepełnosprawnościami niezależne życie w miejscu ich wyboru, należy zapewnić środki budżetowe na budowę mieszkań wspomaganych we współpracy z samorządami, organizacjami pozarządowymi i inicjatywami obywatelskimi, i wprowadzić system dopłat i ulg podatkowych. Każde mieszkanie, do którego osoba z niepełnosprawnością ma jakikolwiek tytuł prawny, powinno móc być mieszkaniem ze wsparciem.

Należy zaprzestać budowy nowych domów pomocy społecznej, a istniejące przekształcać, pozbawiając cech instytucji. Centra opiekuńczo-mieszkalne należy przekształcać w formy mieszkalnictwa wspomaganego analogiczne do wspomaganych społeczności mieszkaniowych, a gdzie nie ma takiej możliwości, w centra wsparcia dziennego,
z wykorzystaniem obecnych miejsc noclegowych do realizacji opieki wytchnieniowej.

Działania w zakresie mieszkalnictwa wspomaganego dla osób z niepełnosprawnościami powinny być wspólnym celu polityki unijnej, zwłaszcza w kontekście realizacji Strategii Unii Europejskiej na rzecz niepełnosprawności oraz Europejskiego Funduszu Społecznego, który wspiera działania na rzecz włączenia osób z niepełnosprawnościami w życie społeczne
i zawodowe.

Jesteśmy przekonani, że realizacja tych postulatów uczyni Polskę liderką w budowaniu europejskiej solidarności, bezpieczeństwa i demokracji. Polska musi stać na straży praw człowieka, obywateli i obywatelek, praw zwierząt, chronić środowisko naturalne
i podejmować odważne działania na rzecz zapewnienia lepszej, bezpieczniejszej przyszłości wszystkich mieszkańców i mieszkanek Europy.

Z wyrazami szacunku,

w imieniu Inicjatywy „Nasz Rzecznik”:

Justyna Choroś, przedstawicielka Zespołu Ochrona Środowiska/Klimat

Anna Duniewicz, koordynatorka Inicjatywy “Nasz Rzecznik”

Eliza Gaust, koordynatorka Zespołu Praw Osób Uchodźczych

Anna Gryta, koordynatorka Zespołu Spraw Lokalnych

Joanna Gzyra-Iskandar, koordynatorka Zespołu Praw Kobiet

Rafał Kowalski, koordynator Zespołu ds. Wolności Zrzeszania się

Justyna Nakielska, koordynatorka Zespołu Praw Osób LGBTQ+

Magdalena Pardel-Trefler, koordynatorka Zespołu Zdrowie

Maciej Ryszawy, przedstawiciel Zespołu Edukacja Włączająca

Anna Spurek, przedstawicielka Zespołu Ochrona Środowiska/Klimat i Zespołu Praw Kobiet