- Izolowanie od grupy, wyśmiewanie, prowokowanie, siłowe unieruchamianie – takich form przemocy bardzo często doświadczają w szkole i podczas terapii młode osoby w spektrum autyzmu i z niepełnosprawnościami. Ale przemocą jest też niereagowanie na przemoc, nieudzielanie wsparcia, zaniechanie podjęcia działań wobec sprawców przemocy.
- Uczniowie i uczennice w spektrum autyzmu nie mogą być karani za swoją odmienność rozwojową. Potrzebują cierpliwości i zrozumienia, a nie łamania ich, przymuszania do posłuszeństwa przemocowymi metodami. To jedynie potęguje lęk, rodzi frustrację, niechęć, bunt, wyzwala agresję, uczy odpowiadać przemocą na przemoc.
- Każda postać przymusu, w tym bezpośredniego, naruszanie nietykalności osobistej, co do zasady wypełnia znamiona czynu zabronionego.
- Potrzebujemy fachowo prowadzonej edukacji antyprzemocowej i antydyskryminacyjnej, w przestrzeniach szkolnych wsparcia przeszkolonych interwentów kryzysowych i procedur reagowania na przemoc, w gminach rzetelnej wiedzy o skali i rodzajach potrzeb, w instytucjach wsparcia – poważnego traktowania zgłaszanych spraw. Żeby skuteczniej przeciwdziałać przemocy i reagować na przemoc potrzebujemy też zmian na poziomie świadomości – nas wszystkich.
Za nami szczególne dla nas spotkanie z Zastępcą RPO, dr. Valerim Vachevem i ekspert(k)ami BRPO, z udziałem delegacji trzech Zespołów Inicjatywy: Edukacja Włączająca, Praw Osób z Niepełnosprawnościami oraz Praw Opiekunek/ów. 11 grudnia poruszyliśmy w Biurze RPO trudny temat przemocy wobec młodych osób w spektrum autyzmu i z niepełnosprawnościami, zwłaszcza w środowisku szkolnym. Ponad dwugodzinna rozmowa była jednocześnie spotkaniem pożegnalnym z odchodzącym wicerzecznikiem Valerim Vachevem, z którym blisko współpracowaliśmy od 2022 r. Za tę współpracę, otwartość i uważność na nasze sprawy i postulaty jeszcze raz bardzo dziękujemy.
Oprócz Zastępcy RPO podczas spotkania 11 grudnia Biuro Rzecznika reprezentowali: dr Monika Wiszyńska-Rakowska – Pełnomocniczka RPO ds. Osób z Niepełnosprawnościami, Anna Mikołajczyk – zastępczyni dyrektorki Zespołu ds. Równego Traktowania, naczelniczki i naczelnicy: Piotr Zakrzewski z Zespołu Prawa Karnego, Agnieszka Jarzębska z Zespołu Prawa Pracy i Zabezpieczenia Społecznego, Joanna Koczorowska z Zespołu Prawa Administracyjnego i Gospodarczego oraz Anna Tomkiewicz z Zespołu Prawa Konstytucyjnego, Międzynarodowego i Europejskiego, Bartosz Cyran – Główny Koordynator ds. współpracy z partnerami społecznymi i Beata Tokarz-Kamińska – Główna Specjalistka Centrum Projektów Społecznych.
W spotkaniu wzięli również udział przedstawiciele Biura Rzecznika Praw Dziecka: Społeczny Zastępca RPD Jan Gawroński oraz mec. Katarzyna Kruza z Zespołu Zdrowia i Spraw Socjalnych.
Wypowiedzi osób z Inicjatywy „Nasz Rzecznik” moderowała koordynatorka Inicjatywy, Anna Duniewicz (Inicjatywa obywatelska „Chcemy całego życia!”). Na temat przemocy szkolnej i terapeutycznej i radzenia sobie z tym problemem stacjonarnie i zdalnie mówili: Jan Gawroński – koordynator Zespołu Edukacja Włączająca, samorzecznik w spektrum autyzmu, Społeczny Zastępca Rzeczniczki Praw Dziecka, Sylwia Kowalska – Fundacja Autism Team, Inicjatywa „Chcemy całego życia!”, członkini Zespołu Edukacja Włączająca, ekspertka edukacji włączającej, Izabela Hnidziuk-Machnica – członkini Zespołu Edukacja Włączająca Fundacja ALEKlasa, interwentka kryzysowa, Maciej Ryszawy – samorzecznik w spektrum autyzmu, Zespół Edukacja Włączająca oraz Olga Ślepowrońska – koordynatorka Zespołu Praw Opiekunek, Stowarzyszenie Mudita.
Jan Gawroński uzasadniał konieczność uznania, że każde działanie siłowe wobec osób uczniowskich, szczególnie z niepełnosprawnościami, jest przemocą. Sam wielokrotnie zgłaszał problem siłowego unieruchamiania Rzecznikowi Praw Obywatelskich i Rzeczniczce Praw Dziecka. W emocjonalnym wystąpieniu, odwołując się do własnych bolesnych doświadczeń, mówił o fizycznych i psychicznych urazach, jakich doznają młode osoby w spektrum autyzmu, wobec których stosowane są metody siłowe. Niedopuszczalne jest dociskanie do dywanu czy ławki, żeby siedzieć spokojnie, unieruchamianie na krześle, krępowanie nadgarstków, obezwładnianie w sytuacji, gdy osoba nie stanowi dla nikogo zagrożenia.
– Każda postać przymusu, w tym bezpośredniego, naruszanie nietykalności osobistej, co do zasady wypełnia znamiona czynu zabronionego – mówił Zastępca RPO Valeri Vachev. Przymus może być stosowany tylko w celu ratowania dobra wyższej rangi, gdy czyjeś zachowanie stwarza zagrożenie dla zdrowia i życia tej osoby oraz zdrowia i życia innych osób. Niepełnosprawność powinna obligować do szczególnej ostrożności – podkreślał wicerzecznik.
Problematykę karnoprawną naświetlił podczas spotkania Piotr Zakrzewski, odnosząc się m. in. do projektowanej nowelizacji art. 119 Kodeksu karnego w oparciu o przesłankę niepełnosprawności. Uwagi RPO do projektu zmiany Kodeksu karnego dotyczącego przestępstw motywowanych przesłankami dyskryminacyjnymi można znaleźć w dokumencie:
https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/rpo-kodeks-karny-zmiany-projekt-opinia
Pełnomocniczka Monika Wiszyńska-Rakowska przypomniała o niedawnej dyskusji na temat siłowego unieruchamiania podczas posiedzenia komisji ds. zdrowia psychicznego, która pokazała wielowymiarowość problemu.
Sylwia Kowalska przedstawiła interwencje w sprawach przemocy podejmowane przez Społeczne Pogotowie Interwencyjne przy Fundacji Autism Team, także w sprawach, które trafiały później do Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzeczniczki Praw Dziecka. Bardzo wiele z tych spraw dotyczy przemocy wobec uczniów i uczennic w spektrum autyzmu i z niepełnosprawnościami sprzężonymi. Rodzice i opiekunowie potrzebują silnych instytucjonalnych sojuszników i poczucia, że otrzymają wsparcie, kiedy zgłoszą się o pomoc.
Odnosząc się do problemu holdingu, mecenas Katarzyna Kruza z Biura Rzeczniczki Praw Dziecka przypomniała, że holding nie stanowi metody terapeutycznej w świetle eksperckich opinii uzyskanych przez RPD. – Bardzo niepokojąca jest sytuacja, kiedy rodzice boją się zgłaszać takich tematów, zauważyła.
Izabela Hnidziuk-Machnica przekonywała, dlaczego trzeba odejść od stosowania przemocowych metod dyrektywnych, które zamiast wspierać, krzywdzą osoby w spektrum autyzmu i z neurotrudnościami. Dzieci, które doświadczyły tej formy przemocy w szkole i na terapii zaczynają bać się dorosłych, tracą zaufanie, często doświadczają zespołu stresu pourazowego.
– W polskiej świadomość pokutuje pogląd, że metody behawioralne są jedyne możliwe. Gdy siłowo przymuszamy do czegoś dziecko w spektrum autyzmu, nie uczymy go rozumieć swoich emocji, tylko dodatkowo potęgujemy strach. Uczniowie i uczennice w spektrum autyzmu nie mogą być karani za swoją odmienność rozwojową, potrzebują cierpliwości i zrozumienia, a nie łamania ich, przymuszania do posłuszeństwa przemocowymi metodami. To jedynie potęguje lęk, rodzi frustrację, niechęć, bunt, wyzwala agresję, uczy odpowiadać przemocą na przemoc. – mówiła Izabela Hnidziuk-Machnica.
Samorzecznik Maciej Ryszawy nawiązał do własnych doświadczeń z czasów szkolnych i spraw, w jakich piszą do niego osoby, które doświadczyły szkolnej przemocy. Izolowanie od grupy, wyśmiewanie, prowokowanie – to zachowania, z którymi bardzo często mierzą się w relacjach rówieśniczych młode osoby z niepełnosprawnościami i neurotrudnościami. Przemocą jest też niereagowanie na przemoc, nieudzielanie wsparcia, zaniechanie podjęcia działań wobec sprawców przemocy – przekonywał samorzecznik. Maciej mówił też o ogromnej potrzebie i wadze wprowadzenia edukacji antyprzemocowej do programów nauczania od wczesnych lat szkoły podstawowej.
Psycholożka Olga Ślepowrońska przedstawiła badania z 2009 r. Ogólnopolskiego Spisu Autyzmu, wskazujące, że aż 63% uczniów ze spektrum autyzmu doświadczyło przemocy psychicznej (wśród neurotypowych rówieśników – 39%), zmuszania do wykonania czegoś nieodpowiedniego (33%) oraz przemocy fizycznej (27%) (M. Płatos, 2016). Aż 90% ankietowanych matek dzieci w spektrum autyzmu przyznało, że ich dzieci były przedmiotem nękania. Ważne jest włączanie samorzeczników w spektrum w projektowanie antyprzemocowych rozwiązań, wprowadzanie i stosowanie się do standardów postępowania z osobami przejawiającymi zachowania agresywne i reagowania na przemoc. Brakuje standardów postępowania z uczniami z ADHD/ ADD oraz Zespołem Tourette’a.
Izabela Hnidziuk-Machnica, podkreślała konieczność wprowadzenia prostej ścieżki reagowania w sytuacjach konfliktów i stałego wsparcia interwentów/tek kryzysowych w polskich szkołach.
Anna Mikołajczyk przypomniała o ważnej publikacji Biura Rzecznika Praw Obywatelskich z 2023 r. pt. „Wsparcie uczniów z niepełnosprawnościami przez nauczycieli współorganizujących proces edukacyjny, pomoc nauczyciela oraz asystenta osobistego ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi”, zawierającej wyniki zrealizowanych w 2022 roku badań społecznych pn. „Dostępność edukacji dla uczniów z niepełnosprawnościami w kontekście wsparcia ze strony nauczyciela współorganizującego, pomocy nauczyciela oraz asystenta osobistego”. Badania ujawniły przypadki systemowego wykluczenia uczniów ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi, m.in. brak możliwość udziału w wycieczkach czy występowania podczas uroczystości szkolnych, nieprzypisywanie uczniom i uczennicom ze SPE ról klasowych (np. dyżurnych). Płynące z badań wnioski i rekomendacje RPO, to m.in.: systemowe uregulowanie stanowiska asystenta ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, podejmowanie działań antydyskryminacyjnych w szkołach, poprawa dostępności diagnozy w poradni psychologiczno-pedagogicznej, zapewnienie dostępności architektonicznej, szkolenia pracowników szkół, wsparcie nauczycieli pracujących z uczniem z niepełnosprawnością, uelastycznienie systemu wsparcia uczniów z niepełnosprawnościami.
https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/publikacja-brpo-wsparcie-uczniow-niepelnosprawnosc-nauczyciele
Beata Tokarz-Kamińska i Agnieszka Jarzębska zwróciły uwagę na konieczność współpracy z Ośrodkami Interwencji Kryzysowej, ważnym elementem działań antyprzemocowych. 25 listopada Centrum Projektów Społecznych Biura RPO współorganizowało konferencję „Rola interwencji kryzysowej w środowisku lokalnym”.
https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/rpo-konferencja-interwencja-kryzysowa-srodowisko-lokalne
W dalszej części spotkania problem zgłaszania przypadków przemocy sygnalizowały Olga Ślepowrońska oraz Danuta Musiał (Fundacja dla Gigantów, Zespół Praw Opiekunek/ów).
– Wstydliwym problemem polskich szkół jest przyzwolenie na przemoc rówieśniczą, wobec której wielu nauczycieli i dyrektorów wykazuje się bezradnością, brakiem zrozumienia, a czasem lekceważeniem. Problemem jest niereagowanie lub bagatelizowanie szkolnej przemocy przez dyrekcję i kadrę nauczycielską, nazywanie przemocy relacyjnej konfliktem rówieśniczym. – alarmowała Olga Ślepowrońska.
Danuta Musiał przypomniała o „wykluczonych wśród wykluczonych” – osobach w spektrum autyzmu z głęboką niepełnosprawnością intelektualną, często niewerbalnych, nie potrafiących zakomunikować swoich potrzeb, wymagających nieustannego wsparcia w codziennym funkcjonowaniu. W kwestii przemocy podniosła problem stosowania Ustawy Kamilkowej w części szkół i pisaniu standardów metodą „kopiuj-wklej”, bez wprowadzenia procedur reagowania na sytuacje przemocowe, bez sankcji ani monitoringu stosowanych rozwiązań. Mówiła też o systemowym wykluczaniu osób z niepełnosprawnościami wymagających szczególnego wsparcia już na etapie planowania budżetów jednostek samorządu terytorialnego, które nie zbierają danych o skali i potrzebie wsparcia.
Sylwia Kowalska podjęła dalej temat zastraszania i uciszanie rodziców, którzy interweniują w sprawach swoich dzieci, przytaczając statystyki Społecznego Pogotowia Interwencyjnego. Wiele spraw dotyczy stosowania wglądu w sytuację rodziny jako działań odwetowych wobec „niepokornych” rodziców ze strony dyrektorów placówek. Takie sytuacje zmniejszają zaufanie do instytucji państwa.
W ostatnim wystąpieniu Roman Szacki, koordynator Zespołu Praw Osób z Niepełnosprawnościami, krótko podniósł ważny przemocy ekonomicznej wobec osób z niepełnosprawnościami, także ze strony państwa. Wiąże się ona m.in. z orzecznictwem, „uzdrawianiem” na komisjach orzeczniczych, niskimi świadczeniami i ograniczonym do nich dostępem. Roman Szacki poprosił o oddzielne spotkanie dotyczącego tego pilnego, szerokiego i wciąż nie dość obecnego w publicznej debacie tematu.
Temat przemocy na posiedzeniach komisji orzeczniczych rozwinęła następnie Dominika Hołówka (Fundacja Jesteśmy Ważni). Zarówno ona, jak i działająca z nią Urszula Perkowska, powoływały się na trudne doświadczenia rodziców zgłaszających Fundacji problemy. Urszula Perkowska mówiła też o problemie obciążania rodzeństwa dzieci z niepełnosprawnością odpowiedzialnością, której żadne dziecko nie powinno dźwigać. Zdalnie włączyła się także w dyskusję Hanna Pasterny, która podjęła m.in. temat przemocy ze strony osób z niepełnosprawnościami i stosowania holdingu.
Dziękujemy Zastępcy RPO i Ekspert(k)om Biura za ważne, długie spotkanie i uważność na nasze sprawy i postulaty.
Fot. Biuro RPO
Podsumowanie spotkania na stronach RPO:
https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/przemoc-wobec-osob-z-niepelnosprawnosciami-nasz-rzecznik
