22 lutego w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich odbyło się bardzo ważne i długo wyczekiwane seminarium naukowe zorganizowane we współpracy z Zespołem Praw Kobiet naszej Inicjatywy, dotyczące kwestii zmiany definicji zgwałcenia pt. „Normatywny kształt przestępstwa zgwałcenia a potrzeba implementacji Konwencji o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej”. Osoby uczestniczące w wydarzeniu powitał Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Valeri Vachev, wskazując że łączy nas potrzeba jak najbardziej skutecznej ochrony osób, które doświadczyły przestępstw seksualnych, w tym przestępstwa zgwałcenia. Seminarium moderowała główna koordynatorka ds. współpracy ze stroną społeczną Adela Gąsiorowska.
Pierwsza zabrała głos dr. hab. Aleksandra Szczerba z Zespołu do spraw Równego Traktowania BRPO, przedstawiając analizę m. in. art. 36 Konwencji Stambulskiej, który nakłada na strony obowiązek penalizacji przestępstwa przemocy seksualnej, w tym przestępstwa zgwałcenia.
W pierwszym panelu dyskusyjnym wybrzmiały dwa odmienne stanowiska odnośnie oceny art. 197 i n. k.k. w świetle standardów określonych w art. 36 Konwencji Stambulskiej (brak dobrowolnej zgody). Prof. Monika Płatek podkreślała jak ważne jest odczytywanie art. 36 w relacji z art. 12 Konwencji, który zobowiązuje państwa strony do promowania zmian wzorców społecznych i kulturowych, przyczyniających się do wykorzenienia uprzedzeń oraz innych praktyk opartych na stereotypowym postrzeganiu roli kobiet i mężczyzn.
W tym kontekście prof. Płatek zwróciła uwagę, że aktualnie w prawie obecna jest istota wolności seksualnej, która zawiera się w przyznaniu dostępności do sfery seksualnej, gdzie kluczowym jest wybrzmienie sprzeciwu osoby, której sferę seksualną się narusza (prawo do NIE). Zamiast tego powinna obowiązywać w prawie koncepcja autonomii seksualnej, czyli prawo do TAK. Koncepcja autonomii seksualnej zawiera się w założeniu braku dostępności do sfery seksualnej i wymogu ustalenia zgody. W tym ujęciu wstępnym założeniem jest brak zgody i jej ewentualną obecność dopiero musimy ustalić. Prof. Monika Płatek podkreśliła również, że nie wystarczy nam zmiana legislacyjna, potrzebna jest również zmiana mentalnościowa.
W opozycji do stanowiska i argumentów prof. Moniki Płatek było wystąpienie dr. Piotra Zakrzewskiego, pracownika BRPO, w którym prelegent skupiał się na analizie prawnej definicji zgwałcenia zawartych w kodeksie karnym i systemach prawnych innych państw oraz samej doktryny.
Druga część seminarium poświęcona była praktyce ścigania w sprawach z art. 197 i n. k.k., Teoretyczne i praktyczne aspekty ścigania przestępstwa zgwałcenia przedstawił w swoim wystąpieniu adw. dr Artur Pietryka. Jak wskazał, przeprowadzona kwerenda spraw sądowych z przestępstwa zgwałcenia wykazała bardzo dużą liczbę umorzeń postępowań, co jest efektem stopnia skomplikowania przepisu art. 197 k.k. Reasumując, prelegent podkreślił, że wskazanym byłoby skoncentrowanie się wokół kwestii zgody oraz większa przejrzystość zasad odpowiedzialności.
Doktora Dominika Czerniak omówiła prowadzone przez siebie badania nad orzecznictwem sądów w sprawach przestępstw przeciwko wolności seksualnej i przedstawiła pilotażowe efekty tych badań. Radczyni pr. Agata Bzdyń, współpracująca na co dzień z Feminoteką i posiadające wieloletnie doświadczenie pracy w Europejskim Trybunale Praw Człowieka w Strasburgu, swoje wystąpienie poświęciła standardom prawnoczłowieczym wynikającym wprost z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, podkreślając jednocześnie bardzo niską znajomość orzecznictwa ETPC przez orzekające w sprawach o zgwałcenie polskie sądy. Brak znajomości tych orzeczeń nie tylko skutkuje często skandalicznymi wyrokami w sprawach o przestępstwa seksualne w tym przestępstwo zgwałcenia, lecz również – co ma ogromne znaczenie – utrwala praktyki orzecznicze oparte na uprzedzeniach i stereotypowym postrzeganiu zachowań osób, które doświadczyły przemocy i które były jej sprawcami. Znajomość i powoływanie się na orzecznictwo ETPC pozwoliłoby zmienić tę praktykę i wprowadzić w polskich sądach standardy wynikające z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
Intensywne dyskusje, na które był czas po każdym z paneli, pokazały, że temat jest niezwykle ważny, a potrzeba zmian – społecznie wyczekiwana i konieczna.
Relacja BRPO z wydarzenia:
https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/seminarium-normatywny-ksztalt-przestepstwa-zgwalcenia